Wandelen in Dommelen: met foto’s

“de Dommelsche Mozaïek Wandeling”

( alle bezienswaardigheden in de 1 ste lus van de 8/vormige wandeling)

Op diverse plaatsen in Dommelen liggen mozaïek tegels, die de weg wijzen naar bijzondere (historische) plaatsen in deze kern van de gemeente Valkenswaard. De tegels zijn gemaakt door inwoners van Dommelen, op initiatief van de wijkraad. De tegels samen vormen een “8”, dwz. dat de wandeling bestaat uit 2 afzonderlijk te lopen lussen van ieder ongeveer anderhalf uur. In deze brochure wordt een korte toelichting gegeven bij enkele van deze bijzondere plaatsen
tijdens de eerste lus. Folders zijn ( gratis ) verkrijgbaar bij Café De Dommelstroom, Partrycentrum De Bommel, in de hal van Sport-en Ontmoetingscentrum de Belleman, cafetaria de Berg en bij de VVV in Valkenswaard. 

Dommelen is natuurlijk bekend om bierbrouwerij Dommelsch. Maar ook de watermolen heeft een prominente plek in de gedachtes over
Dommelen. Dit is het verhaal over hoe het kerkdorp zich gevormd heeft tot hoe het nu is. 

De oudste nederzetting gelegen naast de Kerkakkerstraat ontstond in de 7e eeuw en breidde zich tot de 10e eeuw uit tot 3 a 4 boerderijen de bewoning duurt tot in de 11/12de eeuw. Op de plaats van dit oude nederzettingsterrein wordt een begraafplaats aangelegd waarop later een houten en weer later een bakstenen kapel wordt opgericht. Tijdens het “Kempenproject” is een groot gedeelte van de akkers waarop later de wijk De Kerkakkers werd gebouwd archeologisch
onderzocht. Tijdens deze opgravingen werden resten gevonden een tweede middeleeuwse nederzettingen. In westelijke richting naar de Keersop ontstond de tweede nederzetting met maximaal drie boerderijen deze bewoning begon rond 1050 en duurde tot de 13e eeuw. De boerderij uit de jongste nederzetting dateert uit de periode 1125-1175. Deze ‘hove’ wordt gezien als geografisch middelpunt voor de benaming van de gehuchten Westerhoven en Geenhoven.
Ook de Dommelse Watermolen kent haar ontstaan in deze periode.

Plattegrond Dommelen uit 1866

 

Hoogte- en dieptepunten
Dommelen was onderdeel van de heerlijkheid Bergeijk, maar in 1561 werd Dommelen als heerlijkheid verkocht aan Huibrecht/Hubert van der Clusen. In 1648 kwam Dommelen onder gezag van de Staten-Generaal die vertegenwoordigd werd door de kwartierschout van Kempenland. 

Het jaar 1702 vormde een dieptepunt, daar Dommelen tijdens de Spaanse Successieoorlog geplunderd werd door Staatse troepen en later door Franse en Spaanse troepen. De laatste hebben ook menig huis gedestrueerd en zelfs een clocke uyt het clockhuys weggenomen. Bestaansmiddelen werden gestolen of vernield en huizen in brand gestoken. 

In 1825 was er een brand waarbij vijf huizen werden verwoest, maar deze had niets met oorlogshandelingen te maken.

In de 18e of begin 19e eeuw kreeg de gemeente een eigen raadhuis, maar daarover is vrijwel niets bekend. In 1919 werd een nieuw gemeentehuis geopend op de plaats van het oude. 

De brouwerij had sedert 1913 een eigen elektriciteitsvoorziening, waarvan ook het burgemeestershuis, de pastorie en de kerk profiteerde. Hierdoor aangemoedigd kocht de smed van Dommelen een oude gasmotor in Borkel en Schaft en begon een eigen lichtcentrale die tot 1920 heeft gefunctioneerd. Toen werd het dorp op het net van de PNEM aangesloten.

Reeds in 1922 was er sprake van annexatie, waarbij eerst van samenvoeging met Riethoven, en later met Valkenswaard sprake was. Uiteindelijk werd Dommelen in 1934 door Valkenswaard geannexeerd. De naam Dommelen is afkomstig van de rivier de Dommel.


Economische geschiedenis
Dommelen is lange tijd zeer klein en arm geweest: de landbouw bracht niet veel op want de bodem was onvruchtbaar. Het dorp heeft lange tijd niet meer dan een paar honderd inwoners geteld.

In 1806 was er nog geen enkele industriële activiteit, afgezien van de brouwerij van de familie Snieders, de latere Dommelsche brouwerij. De meeste dorpen hadden toen wel een of meer brouwerijen, maar deze brouwerij zou uiteindelijk gaan expanderen. Ook waren er enkele thuiswevers.

De meeste overige bedrijvigheid ontstond tegen het eind van de negentiende eeuw. Het ging hierbij onder meer om klompenmakerijen, waarvan een der oudste die van W. Jansen was, die in 1890 werd opgericht. Later ontstond ook nog een stoomklompenfabriek, waarvan M. Verschuren de eigenaar was. De klompen werden gemaakt van wilgenhout, dat van de boeren werd betrokken.

Omstreeks 1900 vestigde zich in Dommelen de wasblekerij van Jan van Lieshout, die in 1885 te Riethoven begonnen was. Aangezien in Valkenswaard veel imkers waren, kon hij gemakkelijk aan de grondstof komen. Deze werd eerst gesmolten en gezeefd om onzuiverheden, zoals dode bijen, te verwijderen. Het donkerbruine product werd op bleektafels gelegd, waar de was gebleekt werd door het zonlicht. De nu crème-kleurige stof werd opnieuw gesmolten en in vormen gegoten om aan kaarsenmakers verkocht te worden. Vanaf 1918, toen neef Willem Rombauts in het bedrijf kwam werken, ging men zelf kaarsen maken.
Deze werden oorspronkelijk handmatig gemaakt en later machinaal. De afnemers waren vroeger kerkelijke instellingen en later vooral horeca-bedrijven. De fabriek werd in 2004 gesloten en het bedrijf in gewijzigde vorm voortgezet. Het gebouw bestaat nog steeds.

De boterfabriek De boterbloem stopte reeds in 1900. Ook bestond nog een sigarenfabriek Lidova (Van Lieshout-Dommelen-Valkenswaard) en een meubelfabriek van Dries van de Eijnden, die omstreeks 1914 functioneerde, maar later failliet ging, waarop in hetzelfde gebouw nog korte tijd de schoensmeerfabriek Pio was gehuisvest. 

 

De wandeling begint op het Martinusplein bij de Dorpspomp en het beeld van de Pintenwipper.


De Dorpspomp
In 1984 wordt het St. Martinusplein aangelegd in Dommelen, dat in de jaren ’70 van de vorige eeuw verandert van een agrarische gemeente in een forensendorp. Op dat plein komt in 1987 de dorpspomp.

BEELD VAN DE PINTENWIPPER ( door Wim Kappé ) op Martinusplein met bijbehorend lied:
Santaotum,
daor gaotum
Bier ut Brouwersgat

Santaotum,
daor staotum
ons goei eigeste Dommelsch nat

Kèk nou toch,
hoettie schumt in't pulleke
Wa is da toch
un heerlijk helder spulleke

Santaoum,
daor gaotum,
Deez Brouwersgat's bier doetutum
Gietum um.

Met uw gezicht naar de kerk aan de overkant vertrekt u naar rechts en steekt de toegangsweg
naar het Martinusplein over om de Bergstraat te volgen.

 

U blijft aan deze kant ( rechterkant met even huisnummers ) de Bergstraat volgen.

Bergstraat 31, (overkant van de weg) OUDE BOERENLEENBAN

Bergstraat 52
Deze villa wordt in 1913 gebouwd in opdracht van de Dommelse burgemeester C. Ploegmakers naar een ontwerp van Peter van der Velden uit Geldrop. Begin jaren ’50 wordt het pand verkocht aan René Smeets, de eerste directeur van de Eindhovense Academie voor Industriële Vormgeving (tegenwoordig Design
Academy). In 1963 bouwt hij aan de linkerzijde van het huis een atelier. De schildering op de gevel is van zijn hand.

Bergstraat 54
Deze fabrikantenvilla die de naam ‘den Dries’ draagt, wordt in 1934 gebouwd in opdracht van Jan B.M. Snieders, een telg uit het Dommelse bierbrouwersgeslacht. Architect Phil Donders uit Eindhoven maakt het ontwerp in de typische stijl van die tijd.

Bergstraat 41
Ogenschijnlijk is dit een gewoon woonhuis, maar het pand is in 1894 gebouwd als boterfabriekje, met de naam ’De boterbloem’. Maar al in 1914 valt het doek voor het fabriekje. De gemeente Dommelen koopt dan het pand en verbouwt het tot dienstwoning voor de plaatselijke veldwachter.

Bergstraat 60
In dit pand is rechts nog de ingang te zien van het vroegere postkantoor van Dommelen. Boven de rechter deur staat het logo POST vermeld.

U blijft uw weg vervolgen en steekt de Kerkakkerstraat over.

Bergstraat 67-69
In 1934 wordt vergunning aangevraagd voor de bouw van de eerste Dommelse kleuterschool met woning. De plaatselijke aannemer Flip Schoormans maakt het ontwerp. Tot 1971 heeft de school dienst gedaan. Daarna wordt het gebouw, met typische Amsterdamse Schoolkenmerken, een winkel.

Bergstraat 71
Op 23 september 1876 legt burgemeester E. Keunen de eerste steen voor het eerste Raadhuisje van de gemeente. Als Dommelen in 1934 met Borkel en Schaft wordt samengevoegd met Valkenswaard, verliest het gebouw zijn functie, het wordt dan een woonhuis.

U loopt nog steeds aan de rechter kant van de Bergstraat en komt op het Brouwerijplein uit.
Brouwerijplein ”een driehoekige plaatse op de berg”.

 

Brouwerijplein 84
In 1929 laat brouwer Willem Snieders deze villa, Huize ‘de Berg’ bouwen. Een statige villa, naar een ontwerp van de plaatselijke architect P. Staals. Op dit moment is in het gebouw een notariskantoor gevestigd. 

De brouwerij
De Dommelsche Bierbrouwerij bestaat formeel vanaf 1774, maar waarschijnlijk al langer. Het huidige brouwerijcomplex ontstond toen de weduwe A. Snieders-Heeren in 1895 het voormalige schoolgebouw naast haar pand kocht en liet slopen. Ze bouwde er een woonhuis in eclectische stijl (Brouwerijplein 88). In 1897 verrees rechts daarvan een nieuwe brouwerij. ( Brouwerijplein 86) Tal van verbouwingen en uitbreidingen zouden volgen in de loop der jaren. Het beeldmerk van de brouwerij in mozaïek is van René Smeets.

Dit is het centrum van het oude gehucht ’de Berg’, het vanouds belangrijkste gehucht van Dommelen.

Brouwerijplein 85
Het witte gebouw , nu in gebruik bij de brouwerij als kantine, is in 1882 gebouwd als openbare school metonderwijzerswoning.

U loopt tot aan de T-kruising en steekt de Brouwerijdreef over. Loop links af vóór de Brouwerij
door en ziet bij de bank het logo van Dommelsch Bier in een tegel gemozaïekt.

 

Brouwerijplein 88
Voormalige villa van de Fam. Mollen, nu kantoor Brouwerij.

Inmiddels loopt u op de Westerhovenseweg.

Westerhovenseweg 2
Al in de 18-de eeuw werd gesproken over het woonhuis met bijgebouwen waaronder een brouwerij. Omstreeks 1825 vond herbouw plaats van de boerderij en dorpscafé met brouwerij die rechtsachter het pand stond. Op de gevel staat nog de oude naam van de brouwerij ‘Oranjeboom’. 

U blijft aan deze kant lopen en steekt pas bij de stoplichten over, maar u blijft de
Westerhovenseweg nog een klein stukje volgen en loopt dan recht door de Mgr. Smetsstraat in.

 

Mgr. Smetsstraat 29
In deze boerderij werd op 27 augustus 1867 Adrianus Smets geboren. In 1892 werd hij priester gewijd, in 1922 werd hij titulair aartsbisschop van Gangra in Klein Azië. Inmiddels wordt de oude boerderij omgebouwd voor meerdere woningen.

 

U steekt nu even de Past. Bolsiusstraat over en loopt door tot u aan de rechterkant de toegangspoort naar de Weitens ziet.

De Weitens
De educatieve tuinderij is vernoemd naar de kleine weilandjes rond 1832, gelegen op oude dekzandruggen in het beeklandschap. Tussen mei en oktober is deze tuin een aantal dagen per week te bezichtigen. De ingang van het thee-terras ligt aan de Mgr. Smetsstraat 30

 

Dan loopt u terug, passeert de Koningsstraat en loopt daarna rechts het zandpad in.

De beboste driehoek Past. Bolsiusstraat/Mgr. Smetsstraat is ook, net als de Berg, een gehucht geweest met een waterkuil. Hier staan nog enkele boerderijen, die vroeger deel uit maakten van het meest zuidelijke gehucht van Dommelen dat ’de Heij’ heet. Zie blauwe pijl.

Leo Compenpad zie rode pijl.
Dit pad is vernoemd naar de verzetsstrijder Leo Compen (1915/2013). Vanwege zijn vele activiteiten in de Tweede Wereldoorlog kreeg hij diverse onderscheidingen. ( Zie verder de gedenkplaat. ) 

Inmiddels bent u in de Past. Bolsiusstraat bij het einde van het zandpad. Recht voor u ziet u het bordje met uitleg over Leo Compen ( zie boven)
Deze straat volgt u naar rechts tot de T-kruising met de René Smeetsstraat; hier gaat u rechts af en volgt het trottoir . U steekt eerst de Vendelierstraat over, daarna de Koningsstraat. Bij het fietspad “het Broek”gaat u links af en volgt dit fietspad.

Lage Heide
In deze nieuwbouwwijk heeft een aantal straten de naam gekregen van bekende , historische personen en families uit Dommelen. In 2016 is er een Boombank geplaatst aan het begin van het fietspad ‘t Broek, initiatief van de wijkraad Dommelen met financiële steun van de Rabobank Clubkas Campagne en het
Oranje Fonds. 

Bij de kruising met een breed zandpad zowel rechts en links , gaat u links af het zandpad in. Net voordat u afslaat ziet u rechts aan de kant van het fietspad de boombank van Wijkcommissie WeDommelen/ Doe mee® met Dommelen.
Dit zandpad volgt u tot aan het eind en loopt dan recht door de Narcislaan in. Deze maakt een bocht naar links en bijna op het eind gaat u rechts af het trottoir van de Annemoonlaan. Dan gaat u rechts af de Groenstraat in. Op het eind in de bocht naar links, ligt rechts over het bruggetje de
Basisschool; deze grenst aan de achterkant aan de pastorietuin.

 

Martinusschool, Groenstraat 1
In de tuin van de pastorie komt in 1957 een nieuwe school te staan, de Martinusschool. 

U volgt de Groenstraat tot de kruising met de Bergstraat.

Gedichtentafel op de hoek Groenstraat/Bergstraat 
Verspreid over de gemeente Valkenswaard staan op 26 plaatsen in de gemeente tafels met daarop 2 gedichten over die bijzondere plaatsen. Eén gedicht is van de plaatselijke dichter Frans Hoppenbrouwers, het andere is geschreven door een leerling van een van de Valkenswaardse scholen. Aan de overkant staat de dorpspomp, het begin van de 1ste lus.